Edebiyat veya genel anlamda sanat, özü itibarıyla

gökyüzünden yeryüzüne inişin hikayesidir.

İkinci aşama; yarın tanrıların hikayesini anlatan romans diye de bilinen aşamadır. Annesi ölümlü babası ölümsüz olarak kabul edilen yarı tanrıların, ikinci düzey anlatılarında da -yine birinci aşamadaki sebeplerle- trajedi/çatışma unsuru bulunmaz.

Üçüncü aşamada -ki buna trajedi aşaması diyoruz- artık insanın insanlaşmaya başladığı çağın anlatıları sahnededir. Bu aşamada doğa, ahlak ve toplum kuralları devreye girdiği için insanın bu kurallarla çatışması artık resmen başlamıştır. Trajedi aşamasının eserlerinde karakterlerin nüfuzlu/güçlü olduğunu, Hamlet, Othello, Macbeth gibi eserlerde olduğu gibi aristokrat ve soylulardan oluştuğunu görürüz.

Sıradan insanın gerçekçi hikayesine ancak dördüncü aşamada geçilebilmiştir. Stendhal’ın dediği gibi “roman, yol boyunca gezdirilen bir aynadır” ve bu aşamadaki anlatılar bu düstura uygun şekilde hayatın salt gerçekliğini gösterir. Ahlak, töre, devlet, aile ve otorite gibi tüm figürler çatışmanın parçalarıdır. Bu aşamada edebiyat; gündelik yaşamda işine gidip gelen, ortalama ve rutin hayatlara sahip sıradan insanları konu alır.

Beşinci aşama yahut “modernist” aşama ise insanın insanlıktan aşağıya düştüğü başka bir deyişle ahlak ve erdem gibi değerlerden aşağı indiği bir aşamadır. Sadık Hidayet’in, Yusuf Atılgan’ın, Kafka’nın (Gregor Samsa), Dostoyevski’nin (Raskolnikov) karakterleri artık ön plandadır.  Bu aşama, insanlığın “ironik” modudur aynı zamanda. Edebiyatın varoluşçuluk ve nihilizm arasında salındığını görürüz.

İnsanlığın “ironik” modunu altıncı aşamada “parodik” mod takip eder. “Postmodernist” aşama olarak kabul edilen bu dönemde, artık yaşamda da edebiyatta da vitrin çağı başlamıştır. Öenmli olan; ne kadar mutlu, entelektüel veya bilgili olduğumuz değil, nasıl algılandığımızdır. İnsanın oyunsu çağı da denebilecek bu aşamada yoksulluğun veya insana dair tüm trajedilerin sahneden çekildiğini, insanların “mış” gibi yaparak çevrelerine ve kendilerine karşı yüzeysel bir oyun oynadığını görürüz.

İnsanın, postmodernist çağdan umduğunu bulamadığını ve bu sahteciliğin doyuma ulaşmaya başladığını düşünürsek; “Eleştirinin Anatomisi” eserinde altıncı aşamada sonlandırılan bu serüvende yeni adım ne olacak peki?

Yedinci Aşama: Yeraltı Modu

Araştırmacılar; insanın parodik modunun kaybolmaya başladığını, kendini en iyi haliyle vitrine koymaya alışan insanının trajedisinin artık bastırılamadığını ve bunun görünümlerinin de eserlere daha fazla yansımaya başlayacağını öngörüyorlar. Burada bir yedinci aşama tartışması devreye giriyor.

Yeraltı modu denilen bu devirde; insanın artık tüm öfkesi ve isyanı ile hayata geri dönüşü ele alınıyor. Gerçeklik artık kapatılamayacak kadar rahatsız edici ve bastırılamayacak kadar güçlü… Stendhal zamanının -yani dördüncü aşamanın- karakterleri (Gogol’ün Müfettiş’i veya Orhan Kemal’in Murtaza’sı gibi) gerçekliğe ayna tutan küçük sıradan ancak duygusal insanlardı, fakat yeraltı modunda gerçekliğe eşlik eden karakterler asi, arzulu, öfkeli, aykırı ve anarşist… Artık patrona, düzene, kurala kafa tutma çağının başladığını söylemek mümkün.  Klasik dönemde; küçük insan, kendi çevresinin farkında bile değilken bugün artık teknolojinin de etkisiyle insan kendi yaşamıyla birlikte diğer yaşamların daha çok bilincinde. Ve bu farkındalık beraberinde de eylemsel bir huzursuzluk hali yaratmakta. Yeraltı edebiyatı da mevcut huzursuzluğunu yatıştırmakta zorlanan insanın yaşamından ortaya çıkıyor aslında. Bir başka sesin oyuklardan yankılanması, kara bir damardan kanın dışarı sızması gibi…

Karakterlerini; müptezellerden, tutunamayanlardan, alt kültürde doğanlardan veya üst kültürde doğmalarına rağmen alt kültüre meyledenlerden, aykırılardan, anarşistlerden, eşcinsellerden, yaşamın kıyısında kalanlardan oluşan bu türün meselesi; isyanın ve başkaldırının gerçekliği ile birlikte “ötekini” anlamaktır. Cemil Meriç’in de dediği gibi, “medeniyetleşme yeteneği, ötekini anlamak ve yüzleşmekle mümkündür.” Bu anlamda ötekini anlama gayretine yeraltı edebiyatının da katkısı yadsınamaz.

Nereden Nereye?

Hayatlarımızda “gizli” olanın görünür hale gelmeye başladığı, bilinçdışının kamusal alana taşındığı son dönemlerde, yeraltı kültürü de yavaş yavaş yeryüzüne çıkmış durumda. İnsanlık tarihinde mağaraya çizilen ilk aykırı desenle başlayan yeraltı yolculuğu kimi araştırmacılara göre kutsal kitaplarda da kendini gösterdi.